همه ادیان در پذیرش وجود خداوند متعال اشتراک نظر دارند، آنچه آنها را از یکدیگر متمایز می سازد، بحث در توجیه و تفسیر هستی مطلق است. در دنیای اسلام نیز نحوه قبول وجود خالق جهان در میان مذاهب گوناگون و حتی در فرقه های مختلف یک مذهب متفاوت می باشد. شاید یکی از دلایل پیدایش استدلالهای متنوع در این موضوع واحد همین باشد. اما از این نکته نیز نمی توان گذشت که تلاش زیادی برای اثبات وجود خداوند با استناد به خود او در همه زمانها صورت گرفته است، تا جایی که بسیاری وجود مقدس خدای عالم را بی نیاز از برهان دانسته و او را بهترین گواه بر بودنش گرفته اند. اما بودند و هستند کسانی که علی رغم قبول این مطلب، سعی کردند به این بینش رنگ استدلالی داده و آن را به قالبهای منطقی و فلسفی بکشانند.

از دیدگاه ابن سینا براهینی برهان صدیقین هستند که واجب الوجود را صرفا با تامل در نفس وجود به اثبات برسانند. وی مدعی است که در تقریرهای خود از برهان صدیقین معیار فوق را رعایت نموده است، اما صدرا برهان شیخ را اولا، به دلیل عدم تامل در نفس وجود و ثانیا، به علت استفاده از مفهوم موجود و نه حقیقت وجود برهان صدیقین نمی داند. در این مقاله جهت بررسی اشکال صدرا ابتدا تقریری از برهان صدیقین در آثار شیخ یعنی تقریر کتاب نجات و صورت بندی آن در منطق محمولات مرتبه اول بیان می شود. سپس نشان داده می شود که اولا، بر اساس مبانی متافیزیکی شیخ، هیچ یک از دو جنبه نقد صدرا به برهان سینوی وارد نیست، ثانیا، حتی با وجود پذیرفتن مبانی متافیزیکی صدرا چنان چه تعریف مفاهیم واجب الوجود و ممکن الوجود را به کمک مفهوم علیت تغییر دهیم، برهان صدیقین سینوی دیگری به دست می آید که اشکال صدرا را منحل می کند.

اثبات واجب الوجود و امکان و چگونگی شناخت او، از اهم مسائل فلسفه است. در میان براهین متعددی که برای اثبات واجب از سوی اندیشمندان، مانند، برهان امکان و وجوب، برهان حرکت، برهان حدوث و برهان نظم و ... ارائه شده، برهان صدیقین از براهین پرسابقه و مشهور به شمار می رود. در تاریخ فلسفه اسلامی، اولین کسی که این برهان را ارائه داد، شیخ الرئیس ابن سینا بود و پس از او فلاسفه بسیاری به آن پرداختند و هر یک تلاش کردند تا تقریر دیگری از برهان صدیقین ارائه دهند.در این نوشتار مباحثی تحت عنوان تعریف و اقسام برهان، برهان در فلسفه وحکمت الهی، ملاک برهان صدیقین و در نهایت برخی امتیازات برهان صدیقین ذکر شد.

پرسش اصلی این مقاله عبارت است از: «ملاک در برهان صدیقین» چیست؟ می توان این پرسش را به این پرسش های فرعی تحلیل کرد: ویژگی های برهان صدیقین چیست؟ کدام ویژگی ها ملاک در برهان صدیقین محسوب می شوند؟ کدام ویژگی ها، مزیت برهان صدیقین به شمار می روند؟ این مقاله در پاسخ به این پرسش ها، با پیروی از روش تحلیلی- عقلی، پنچ ویژگی برای برهان صدیقین معرفی می کند که عبارت اند از: اولا واجب بالذات از طریق ملاحظه وجود اثبات می شود، ثانیا با انکار مخلوقات خللی به اثبات واجب نمی رسد و برهان هم چنان واجب بالذات را اثبات می کند، ثالثا سیر اثبات واجب بالذات بی نیاز از ابطال دور و تسلسل می باشد، رابعا در سیر اثبات واجب بالذات از اوصاف حقیقی و واقعی استفاده می شود، و خامسا انکار یا عدم انکار عالم امکان هیچ گونه تاثیری در سیر اثبات واجب بالذات ندارد و برهان در هر دو صورت، به یک نحو واجب بالذات را اثبات می کند. با مطالعه این مقاله، در خواهیم یافت که ویژگی های اول و دوم، عناصر ملاک در برهان صدیقین را تشکیل می دهند، ویژگی های چهارم و پنجم نیز مزیت های تقریر برهان صدیقین هستند و ویژگی سوم مزیتی برای هر نوع برهانی خواهد بود و اختصاص به برهان صدیقین ندارد.

چکیده: در برهان صدیقین، فیلسوف با مطالعۀ مطلق واقعیت، درصدد اثبات واجب الوجود است. علامه طباطبائی با توجه به ضرورت ازلی واقعیت عینی و در بستر جریانِ برهان «إن ملازمات»، به وجوب ذاتی آن منتقل گشته است. ابن ‎سینا بر اساس ضرورت ذاتی واقعیت عینی و خارج نبودن آن از دو وضعیت «وجوب» و «امکان»، وجود واجب را تثبیت نموده است. علامه چون برخلاف ابن سینا قایل به ضرورت ازلی واقعیت عینی و وجوب ذاتی آن است، تحقق واجب الوجود را بدیهی دانسته که می توان بر این اساس وجود واجب را به مثابه اولین مسئلۀ فلسفی مطرح نمود. همچنین با توجه به تقریر علامه، واقعیت عینی حقیقتی یگانه بوده و ماسوای آن حقایقی ربطی است که در طول آن حقیقت واحد و به نحو غیر منحاز از آن، واقعیت دار گشته است. این مقاله درصدد است اولاً، تحلیل و توصیفی نوین از برهان صدیقین علامه طباطبائی ارائه دهد و به ارزیابی اشکال وارد شده بر این برهان و برخی تقریر های ناصواب از آن بپردازد. ثانیاً، در بستر سنجش برهان علامه با تقریر سینوی از برهان صدیقین، تبیین نماید که تقریر علامه ویژگی هایی دارد‎ که آن را از سایر تقریرها ممتاز می سازد.

برهان صدیقین عنوان برهانی است که در آن بدون توجه به موجود خاصی از موجودات نظام هستی، ذات واجب الوجود اثبات می شود. نخستین بار این عنوان را ابن سینا تقریر جدید برهانی که پیش تر فارابی اقامه کرده بود، برگزید. این برهان بهترین و موجزترین برهان فلسفی و عقلی اقامه شده برای اثبات ذات خدا است. در این برهان از خود «وجود» به «واجب الوجود» اقامه استدلال می شود، به گونه ای که هیچ یک از افعال الاهی، همانند حرکت و حدوث، حد وسط قرار نمی گیرد. ملاصدرا با توجه به اشکالاتی که در برهان صدیقین ابن سینا هست، این برهان را به صورت دیگری اقامه کرد. پس از آن سبزواری، به دلیل مقدمات بسیار که در برهان و استدلال ملاصدرا بیان شده بود، کوشید برهان صدیقین را به صورت دیگری بیان کند. وی سه تقریر از برهان صدیقین مطرح کرده که تمامیت برخی از آنها به ابطال دور و تسلسل است و برخی دیگر از آنها نسبت به برهان ملاصدرا کوتاه تر است و از مقدمات کمتری در آن استفاده شده است. نگارنده پس از بیان تقریرهای متفاوت سبزواری می کوشد آنها را تحلیل و بررسی کند.

برهان صدیقین، یعنی برهانی که برای اثبات واجب کمترین مقدمات را لازم داشته باشد همیشه خواست و غایت حکمای اسلامی بوده و هر یک کوشیده اند تا از مقدمات براهین اثبات واجب بکاهند. در این میان علامه طباطبایی از طریق ضروری و ازلی دانستن واقعیتی که مودای اصل واقعیت است برهانی را عرضه داشت که چنان بی نیاز از مقدمات است که بداهت و اولی بودن وجود واجب از آن نتیجه شده است. نویسنده در این مقاله با کنکاش در ریشه های معرفتی اصل واقعیت و بیان تقریرهای مختلف آن بر آن است که اصل واقعیت تنها ضرورتی معرفت شناسانه بوده و نمیتواند به اثبات ضرورت ازلی واقعیت انجامد.

راههای رسیدن به خدا فراوان است، چرا که «او» دارای کمالات و جهات بی نهایت است. هر کسی هم راه و روشی دارد که از آن به سوی خدا روی می آورد. ربانیین، صدیقین و سالکین از یک حقیقت سخن می گویند، منتها به زبانها، واژگان، براهین، و دلایل مختلف.به لحاظ استحکام و اتقان، شریف ترین همه براهین اثبات وجود خدا، برهانی است که در آن حد وسط، چیزی جز خود او نباشد و در نتیجه مقصد و مقصود یکی باشد، این همان راه و روش صدیقین است که با خود واجب بر واجب استدلال و استشهاد می کند. ویژگی منحصر به فرد «برهان صدیقین» در این است که در آن چیزی برای اثبات ذات واجب الوجود، واسطه قرار نگرفته است.اصطلاح برهان صدیقین را نخستین بار ابن سینا بکار برد، لیکن این صدرالمتالهین (ره) بود که بر اساس مبانی و اصول حکمت متعالیه آن را به نحو ابتکاری و به محکمترین صورت تبیین نمود. تقریر و تبیین صدرا از جهاتی بر تقریر ابن سینا و دیگران امتیاز و برتری دارد.این برهان بعد از ملاصدرا به صورتهای گوناگون تقریر و ارایه شده، ولی به نظر نگارنده، به لحاظ مقدمات فلسفی تقریر حکیم سبزواری کوتاه ترین طرح، و تقریر علامه طباطبایی به لحاظ نظر به واقعیت عینی و بی نیاز بودن از مقدمات فلسفی، مستقیم ترین است. تقاریر معروف به براهین اهل معرفت و کلام، دارای اشکالات صوری و محتوایند، و غالب مباحث اینها بازگشت به اصول، مبانی و نتایج بوعلی و شیخ اشراق است. این تقاریر تحولی اساسی در ارایه برهان برای اثبات واجب الوجود ایجاد نکردند. بنابراین، تقریر خود صدرالمتالهین رساترین، محکمترین و بی عیب ترین برهان در اثبات وجود خداوند است.در این مقاله دو کار صورت گرفته است: 1- مطالعه، تحقیق و بررسی تقاریر مختلف برهان صدیقین. 2- مقایسه، تطبیق و نقد و بررسی آنها از حیث استحکام، رسا بودن و اثبات ذات واجب الوجود و صفات او.

یکی از ادله ای که فلاسفه مسلمان در اثبات وجود خداوند اقامه کرده اند و عنوان آن ظاهرا برای اولین بار توسط بوعلی به کار برده شده، برهان صدیقین است. استدلال بوعلی امروزه تحت عنوان برهان امکان و وجوب شناخته می شود. اما چند قرن پس از وی، فیلسوف نامدار دیگر، ملاصدرای شیرازی، با تاسیس مبادی تازه فلسفی، صورت دیگری از برهان صدیقین ارایه کرد. مرحوم علامه سید محمد حسین طباطبایی، به تعبیر برخی از شاگردان ایشان، کوشیده است برهان مزبور را به نحوی ارایه کند که اثبات وجود خداوند به عنوان اولین مساله فلسفی قابل طرح باشد. مقاله، حاضر، گزارشی از رای مرحوم طباطبایی، و سپس بیان برخی نقدها بر آن است که به نظر نگارنده مقاله رسیده است.

ملاصدرا به عنوان مؤسس حکمت متعالیه در بسیاری از آراء خود دارای نوآوری است که این نوآوری ها وجه تمایز و برتری این مکتب فلسفی نسبت به مکاتب گذشته است. وی، به تبع نوآوری های مبنایی خود، به تقریر جدیدی از برهان صدیقین نیز دست یافته است. وجه امتیاز تقریر صدرا بر تقریرهای ابن سینا و سهروردی در ابتنای این تقریر بر مبانی خاص صدرایی چون اصالت وجود، تشکیک وجود، بساطت وجود و امکان فقری نهفته است. همچنین این نوآوری ها در تقریرهای پیروان مکتب صدرایی نیز به چشم می خورد که نقطة اوج آنها در تقریر علامه طباطبایی و تقریری است که استاد جوادی آملی از تقریر علامه به دست می دهد. نوآوری ایشان اولاً در تعیین دقیق محل نزاع برهان است که بر اساس آن محل نزاع، حیثیّت اطلاقی حقیقت وجود است و نیز در تبیین صحیح مدعای برهان است مبنی بر اینکه گزارة «حقیقت وجود ضرورت (ازلی) دارد» یک گزارة بدیهی اولی است. بنابراین مسألة اصلی چنین است: «نوآوری های ملاصدرا و حکمای صدرایی در برهان صدیقین چیست؟ » هدف از این پژوهش آن است که با تبیین صحیح دو تقریر علامه طباطبایی و استاد جوادی آملی بتواند از اشکالات وارده بر تقریرهای برهان صدیقین بکاهد.